Jan Henryk Dąbrowski urodził się 2.VIII.1755 r. w Pierzchowcu koło Bochni jako syn Jana Michała Dąbrowskiego, oficera wojsk saskich, i Zofii Lettow. Od 1771 r. służył w armii saskiej, od 1780 r. jako gwardzista w Dreźnie studiował zagadnienia wojskowe, tam też mieszkał. W 1792 r. na wezwanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przeszedł do armii polskiej jako podpułkownik i został przydzielony do I wielkopolskiej brygady kawalerii narodowej, pod dowództwo Antoniego Madalińskiego, z zadaniem zreformowania jazdy i poprawienia dyscypliny.

Po przegraniu przez Polskę wojny z Rosją Dąbrowski, nie mając oparcia materialnego w stałym majątku, pozostał w służbie za cenę przystąpienia do konfederacji targowickiej. Kontynuował szkolenie podległych mu żołnierzy I brygady, na czele której, w styczniu 1793 r. bronił Gniezna przed wkraczającymi do Wielkopolski Prusakami.

Tuż po drugim rozbiorze Polski rozpoczął pracę w Komisji Wojskowej, gdzie zarządzenia zaborców zmierzające do redukcji armii starał się obchodzić przez wprowadzanie oszczędności itp. Był nieprzystępny, surowy, pracowity i konsekwentny; te cechy, a szczególnie jego akces do Targowicy i praca w komisji, której zadaniem była likwidacja wojsk koronnych, przysporzyły mu tylu wrogów, że sąd polowy brygady Madalińskiego, która w marcu 1794 r. dała hasło do rozpoczęcia powstania, skazał go zaocznie na karę śmierci. Do insurekcji kościuszkowskiej Dąbrowski przystąpił dopiero w kwietniu 1794 r. po wyzwoleniu Warszawy przez powstańców, i jeszcze w tym samym miesiącu w Warszawie został zrehabilitowany, głównie dzięki rezolucji Józefa Wybickiego. Na czele dawnej brygady Madalińskiego prowadził w rejonie Radzymin-Jabłonna działania przeciwko wojskom rosyjskim i sprzymierzonym z nimi wojskom pruskim. W czerwcu 1794 r. Naczelnik Tadeusz Kościuszko, który cenił wiedzę, doświadczenie i pracowitość Dąbrowskiego, awansował go do stopnia generał majora. Dąbrowski odznaczył się także podczas obrony Warszawy, obleganej przez połączone wojska prusko-rosyjskie; należał wtedy do najbardziej zaufanych współpracowników Kościuszki. Jego też Kościuszko wyznaczył na dowódcę korpusu mającego wkroczyć do Wielkopolski, gdzie powstanie przeciwko Prusakom trwało już od paru tygodni. Dąbrowski zdobył Gniezno i Bydgoszcz, skąd jednak musiał się wycofać na wieść o klęsce pod Maciejowicami i wzięciu Kościuszki do niewoli przez Rosjan. Powstanie słabło, również w Wielkopolsce, trwało do grudnia 1794 r.

Po trzecim rozbiorze (1795 r.) Dąbrowski wyemigrował do Berlina, a potem do Paryża, gdzie zamierzał tworzyć oddziały polskie podległe Republice Francuskiej. Jednak z powodu niechęci Napoleona Bonaparte do Dąbrowskiego i jego pomysłów, legiony zaczęto tworzyć od stycznia 1797 r. we Włoszech, na podstawie umowy strony polskiej z rządem Republiki Lombardzkiej, utworzonej przez Francuzów na terenie północnych Włoch. Organizowano je na wzór oddziałów francuskich, zniesiono kary cielesne, zapewniono możliwość awansowania także żołnierzom nie należącym do stanu szlacheckiego, wprowadzono naukę czytania i pisania oraz wykłady z historii ojczystej. Znaczna była w tym zasługa Wybickiego, współorganizatora legionów i autora pieśni legionowej "Mazurka Dąbrowskiego".

U boku wojsk francuskich i sprzymierzonych z nimi wojsk włoskich legiony polskie brały udział w bitwach z koalicją austriacko-rosyjską, m.in. w krwawej bitwie z Suworowem nad Trebbią w czerwcu 1799 r., gdzie poniosły ogromne straty. Pod koniec roku 1799 r. w Paryżu Dąbrowski uzyskał wreszcie zgodę Napoleona na uformowanie jednej legii, która, niestety, po zawarciu pokoju Francji z Austrią została w 1802/03 r. w większości wysłana na San Domingo (Haiti), z tragiczną misją stłumienia trwającego tam powstania antyfrancuskiego (wcześniej legiony polskie również były używane do tłumienia powstań przeciwko Francuzom na terenie Republik: Lombardzkiej i Weneckiej). Spośród 6 tys. Polaków wysłanych na tropikalną wyspę, po kilku latach wróciło tylko kilkuset. Przez cały okres istnienia legionów polskich we Włoszech walczyło w ich szeregach ok. 35 tys. żołnierzy, spośród których ok. 20 tys. zginęło.

Do 1806 r. Dąbrowski pozostawał na uboczu wydarzeń toczących się w Europie, nie miał też wpływu na dalsze losy podległych mu legionistów. Mieszkał wówczas w Mediolanie, dokąd sprowadził też swoje dzieci po śmierci żony. Jesienią 1806 r., po zwycięstwie Francuzów nad Prusakami pod Jeną i Auerstädt, Dąbrowski razem z Wybickim podpisał odezwę wzywającą Polaków z zaboru pruskiego do powstania przeciwko Prusakom, po czym 6 listopada tegoż roku uroczyście wjechał do Poznania. Natychmiast przystąpił do organizowania armii polskiej, na czele której w 1807 r. przyczynił się do zdobycia Tczewa i brał udział w oblężeniu Gdańska (który został zajęty przez Francuzów 24 maja), a także w wygranej przez Francuzów bitwie pod Frydlandem.

Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego – wolnego państewka polskiego, w skład którego weszła także Wielkopolska – Dąbrowski odsunął się od życia politycznego i osiadł właśnie w tym regionie – w majątku Winnagóra koło Miłosławia, nadanym mu mocą dekretu Napoleona. Po wybuchu wojny z Austrią, której armia wiosną 1809 r. weszła w granice Księstwa, udał się do Warszawy, gdzie uczestniczył w organizowaniu armii polskiej. Stąd został skierowany do Wielkopolski, gdzie po raz trzeci przygotował i przeprowadził skuteczne powstanie przeciwko najeźdźcy, a także formował oddziały, które przyczyniły się do wypędzenia Austriaków z Warszawy. Zebrał też oddział, z którym dołączył do wojsk ciągnących na Kraków. Po zakończeniu wojny 1809 r. Dąbrowski został mianowany dowódcą Wielkopolskiego Okręgu Wojskowego, obejmującego departamenty: bydgoski, poznański i kaliski. W 1812 r. brał udział na czele dywizji w wyprawie Napoleona na Rosję, gdzie m.in. walczył w przegranej bitwie pod Borysowem nad Berezyną. W czasie odwrotu wielkiej armii został ranny. W początkach 1813 r., w obliczu zagrożenia Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie, Dąbrowski objął dowództwo polskiej dywizji formowanej w Kaliszu, z którą na rozkaz Napoleona udał się do Saksonii, gdzie walczył w przegranej przez Napoleona bitwie pod Lipskiem.

Po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego Napoleon mianował go naczelnym wodzem resztek ocalałych wojsk polskich. Wiosną 1814 r. Dąbrowski udał się do Paryża, skąd po abdykacji Napoleona podjął pertraktacje z cesarzem Rosji Aleksandrem I w sprawie dalszych losów polskiego wojska, przebywającego we Francji, i za zgodą Aleksandra przyprowadził je do Polski. Naczelnym wodzem armii polskiej został wielki książę Konstanty; Dąbrowski poprosił o dymisję, nie chcąc z nim rywalizować. Choć w międzyczasie został mianowany generałem kawalerii i wojewodą-senatorem, a także odznaczony Orderem Orła Białego, odsuwał się od życia politycznego, przebywając najchętniej w Winnejgórze. Tam też zmarł 6.VI.1818 r. i został pochowany w podziemiach kościoła. Jego serce, wyjęte podczas balsamowania zwłok, pozostało w pałacu winnogórskim, w pokoju, który Dąbrowski urządził na kształt Panteonu, wypełnionym pamiątkami historycznymi, bronią, popiersiami i obrazami. W latach 40. XIX w. władze pruskie odrzuciły prośbę komitetu polskiego o zgodę na wystawienie Dąbrowskiemu pomnika. W 1863 r. staraniem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk zbudowano przy kościele winnogórskim osobną kaplicę grobową, do której przeniesiono szczątki generała. Puszka z jego sercem została natomiast w 1908 r. przez spadkobierców złożona jako depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, gdzie mogła przetrwać dzięki autonomii Galicji. Była tam eksponowana do 1939 r., natomiast później, aż do 1963 r. spoczywała w magazynach tegoż muzeum. W 1966 r. została przekazana do Muzeum Narodowego w Poznaniu i przez ponad 20 lat była wystawiona w sali sądowej poznańskiego ratusza. W dniu 11 XI 1992 r. urnę przeniesiono do kościoła św. Wojciecha w Poznaniu. W 1997 r., w dwusetną rocznicę powstania Mazurka Dąbrowskiego, poświęcono w tym kościele nową kryptę sławnych Wielkopolan. Urna z sercem generała spoczęła w niej obok trumien ze szczątkami jego przyjaciół i towarzyszy: Józefa Wybickiego, Antoniego “Amilkara” Kosińskiego i Andrzeja Niegolewskiego, uczestnika szarży pod Somossierą.

Dąbrowski interesował się sztuką i literaturą, sam też chętnie chwytał za pióro. Napisał m.in. prace dotyczące polskiej rewolucji 1794 r., legionów polskich we Włoszech oraz pamiętniki. Zbierał broń, mapy i dokumenty historyczne, które zgodnie z jego wolą przekazano po jego śmierci Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Warszawie. Z małżeństwa z Gustawą von Rachel (zmarła w 1803 r.) miał syna Jana Michała i córkę Karolinę, którzy przebywali głównie w Dreźnie, a potem w Mediolanie. Z powtórnego małżeństwa – z Barbarą Chłapowską (zawartego latem 1807 r.) – miał natomiast córkę Bogusławę (urodzoną w 1814 r. w Paryżu) i syna Bronisława (urodzonego w 1815 r.), mieszkających na stałe w Winnejgórze.

_______________________________
Tekst:
Zofia Wojciechowska, komentarz do notki „Akt zgonu Jana Henryka Dąbrowskiego z dnia 6 VI 1818 roku” z internetowego portalu -> Polska.pl -> Skarby Dziedzictwa Narodowego.

Franciszek Morawski: „Śniadanie u Dąbrowskiego” (utwór prozą) – z przypisami