|
|
altarysta – duchowny pełniący obowiązki przy określonym ołtarzu i pobierający w związku z tym określone dochody.
beatyfikacja – akt papieski zezwalający na kościelny kult
publiczny Służebnicy czy Sługi Bożego ograniczony do jakiegoś kraju,
miasta, diecezji lub rodziny zakonnej, albo ograniczony do określonych
aktów dekretem papieskim.
boniowanie - dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome, a zwykle także i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów. Poszczególne typy boniowania zależne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt (płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.).
chałupnik – dawna grupa mieszkańców wsi znacznie uboższa od zagrodników, nie posiadali oni żadnego gospodarstwa ani własnej roli. Pracowali u bogatych kmieci lub na folwarku pańskim.
czynsz – w prawie oznacza świadczenie majątkowe, które jest należne z tytułu najmu lub dzierżawy. Wartość czynszu może być ustalona w pieniądzach lub naturze (np. owoce z sadu). Dawniej czynsz oznaczał jedna z form renty gruntowej, stałe świadczenie w pieniądzach lub produktach składane przez chłopów właścicielom ziem za użytkowanie ich gruntów.
dym – dom mieszkalny, jako jednostka rozliczeniowa w przypadku jednej z wielu form podatkowych w dawnej Polsce (podymne: stały podatek od domu mieszkalnego wprowadzony płacony przez mieszczan, chłopów i szlachtę zagrodową).
gonty (szkudły, skuły) - wąskie, długie deseczki (szer. 80-100 mm, dł. 600-700 mm, grubość grzbietu ok. 15 mm), z drewna jodłowego, sosnowego, modrzewiowego, osikowego, dębowego lub bukowego, używane do krycia dachów i ścian budynków, głównie drewniane; gonty mają najczęściej kształt prostokątny; niekiedy o urozmaiconym przekroju dolnej części, np. w kształcie łuski (do krycia powierzchni krzywych). Gonty zaopatrzone są z jednej strony we w p u s t y, z drugiej - w g r z e b i e n i e, co umożliwia ich ścisłe łączenie. Krycie gontem może być pojedyncze, podwójne lub wielowarstwowe.
grzywna – to dawna jednostka monetarna, a także jednostka masy używana w Polsce, Czechach, na Rusi. W niektórych krajach zachodniej Europy znana jako marka.
· 1 grzywna = 4 wiardunki = 24 skojce = 60 szelągów = 720 fenigów.
· 1 grzywna = 20 groszy = 30 szelągów.
hipoteka - zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej na nieruchomości wpisane do księgi wieczystej, skuteczne wobec każdorazowego właściciela nieruchomości obciążonej.
hrabia - tytuł niektórych rodzin szlacheckich, nadawany im przez monarchów; pośredni między baronem a księciem. Słowo to pochodzi od wyrazu niemieckiego "graf", z czego utworzył się naprzód "grabia", a potem "hrabia". Hrabia niemiecki (comes) był pierwotnie urzędnikiem królewskim nad obwodem kraju, zwanym dlatego hrabstwem. Później nazwa ta przywiązała się do ziemi (t.j. do tego obwodu) i kto ją posiadał przez nadanie lub dziedzictwo, używał tytułu hrabiego i władzy udzielnej, która wyrobiła się z czasem w hrabstwach. Na początku XIX wieku zniesiono w Niemczech udzielne hrabstwa, pozostaly jednak tytuły hrabiów, jako rodowe godności. W polsce nie było tytułów, wyróżniających szlacheckie rody. Niektóre wszajże rodziny polskie (jak Górkowie, Tarnowscy), otrzymały w XVI wieku tytuł hrabiowski od cesarzy Rzymskich i dlatego nazywano je "hrabiami rzymskiego cesrstwa". Po podziałach otrzymały je w Galicji i Królestwie liczne polskie rodziny, mające w rodzie senatorów (Kasztelanów, wojewodów itp.), tytuł hrabiowski od cesarza. Papież przyznaje tytuł hrabiego papieskiego. (Zródło: Encyklopedia Popularna Ilustrowana - Warszawa - 1909 roku, nakładem "Wiadomości Codziennych")
intercyza – umowa.
kanonizacja – ostateczny akt papieski, poprzez który Służebnica
czy Sługa Boży, poprzednio zaliczony do błogosławionych, zostaje
wpisany do katalogu świętych i któremu papież poleca oddawać kościelny
kult publiczny należny osobom świętym.
kmiecie – podstawowa grupa mieszkańców wsi w Polsce w XIII-XIX wieku. Użytkownicy gospodarstw uważanych za pełnorolne (w zasadzie 1-łanowych; od XVI wieku stopniowo coraz mniejszych).
komes – w średniowiecznej Europie wyższy urzędnik do zleceń monarchy; w Polsce w XI-XII wieku zarządca prowincji; w Polsce od XIII do połowy XIV wieku tytuł osób sprawujących wyższe urzędy lub funkcje z ramienia monarchy.
komornik – najuboższa grupa dawnych mieszkańców wsi. Nie posiadali nawet własnych chałup i zamieszkiwali pomieszczenia w domach bogatszych gospodarzy lub budynkach należących do właściciela wsi. Za to mieszkanie odpłacali się pracą, lub oddawali część zarobku.
księga wieczysta - szczególny rodzaj rejestru urzędowego ustalający stan prawny nieruchomości. Wpis do księgi wieczystej ma zarówno charakter ewidencyjny (informacyjny), jak i wywołuje skutki materialnoprawne, które kształtują nabywanie i utratę praw rzeczowych na nieruchomości.
kult prywatny – okazywana we własnym imieniu postawa
szczególnej czci, uwielbienia, hołdu lub zachowanie wyrażające te
postawy, naturalne następstwo opinii świętości lub męczeństwa. Kult
prywatny rodzi się po śmierci kandydata na ołtarze i trwa w czasie
procesu beatyfikacyjnego. Nie jest on zabroniony przed wyniesieniem
Sługi Bożego do chwały ołtarzy, w przeciwieństwie do kultu publicznego,
czyli ustanowionego przez Kościół i publicznie sprawowanego w Jego
imieniu. Jest wskazane, aby strona powodowa zainteresowana pomyślnym
zakończeniem procesu kanonizacyjnego (diecezja, instytut życia
zakonnego lub inna osoba prawna bądź fizyczna) starała się rozwijać
kult prywatny.
lokacja – w średniowiecznej Polsce, począwszy od XIII w., zakładanie wsi lub miast na surowym korzeniu, zwykle na tzw. prawie niemieckim, albo częściej przenoszenie już istniejących osad z prawa polskiego na niemieckie. Lokacja wsi wymagała udzielenia przez panującego immunitetu władcy feudalnemu, który następnie zawierał umowę z zasadźcą (lokator), określając prawa i obowiązki zarówno zasadźcy, jak i chłopów. Na czele tworzonej w ten sposób wsi stał dziedziczny sołtys. Chłopi uzyskiwali w użytkowanie zwykle łan ziemi, z którego (po okresie wolnizny) zobowiązani byli do płacenia czynszu w pieniądzach i zbożu, a także do niewielkiej renty odrobkowej (2-4 dni w roku).
łan – średniowieczna miara powierzchni ziemi. Zasadniczo istniały dwa rodzaje łanów:
· łan flamandzki (chełmiński, średzki) - 30 morgów (16,7 - 17,5 ha) - tzw. łan mniejszy;
· łan frankoński (teutoński) - 43 morgi (22,6 - 25,36 ha) - tzw. łan większy
meszne – danina dla plebana w wysokości korca zboża z gospodarstwa chłopskiego.
morga - (mórg, jutrzyna), dawna jednostka powierzchni gruntów; w Polsce w XVI w. morga chełmińska (0,5985ha), w XIX w. morga nowopolska (0,5599ha), morga pruska duża (0,5755ha) i mała (0,2500ha). W niniejszym opracowaniu autorzy odwołują się do morgi pruskiej małej, która dzieliła się w XIX wieku na 180 prętów.
Naczelna Rada Ludowa – konspiracyjna organizacja polityczna w Poznaniu w latach 1916-1919, postulująca pokojowe ziem zaboru pruskiego do Polski. Kierowała Powstaniem Wielkopolskim (1918-1919). Działacze: ksiądz Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, ksiądz Antoni Stychel, Marian Seyda.
naraz - danina w postaci wieprza lub szynek świadczona przez ludność w zamian za możność wypasania nierogacizny.
opinia świętości lub męczeństwa – ogólne uznanie wiernych dla
świętości życia lub męczeństwa, które daje początek kultowi prywatnemu
i go podtrzymuje. Prawdziwa opinia charakteryzuje się spontanicznością,
rodzi się u ludzi poważnych i uczciwych, jest ciągła i wzrasta z
upływem czasu obejmując stosunkowo szeroki zasięg, większą część
wiernych, choć nie wszystkich. Jeśli rodzi się ona wiele lat po śmierci
Sługi Bożego, może prowadzić do przekonania, że została sztucznie
wywołana przez ludzi dążących do beatyfikacji.
opole - wczesnośredniowieczna organizacja terytorialno-sąsiedzka zachodnich Słowian, obejmująca większą liczbę wsi i osad; wykorzystywana do organizacji książęcej skarbowości i sądownictwa.
opolowe – danina wynikająca ze stosunków plemiennych, wymagała oddanie naczelnikowi opola jednego wołu aby ten mógł zapewnić obronę opola.
pańszczyzna – przymusowa praca chłopów na rzecz pana, wykonywana w zamian za prawo użytkowania gospodarstw; obejmowała przede wszystkim pracę na roli (folwark), także inne posługi, np. podwody, stróżę, pracę w lesie, również w rzemiośle dworskim, w kuźnicach, w XVIII w. w manufakturach; chłopi posiadający gospodarstwa pełnorolne (kmiecie), ale także niekiedy zagrodnicy odrabiali pańszczyznę sprzężajną (tj. z własnym zaprzęgiem), małorolni (zagrodnicy, chałupnicy, komornicy) — pańszczyznę pieszą. Pańszczyzna istniała zapewne już przed XIII w., początkowo wynosiła kilka dni pracy w roku; w XIII w. często bywała zastępowana świadczeniami w naturze lub pieniądzu (czynsz); od pocz. XIV w. wzrost pańszczyzny do 2–4 dni pracy sprzężajnej z 1 łanu rocznie; na przeł. XIV i XV w. pojawiła się pańszczyzna tygodniowa — określona liczbą dni pracy w tygodniu: kmiecie zazwyczaj świadczyli 1 dzień, w XV w. niekiedy już 3, wyjątkowo nawet 4–5 dni tygodniowo (gł. we wsiach kośc.); 1520 wprowadzono minimum pańszczyzny kmiecej, wynoszące 1 dzień tygodniowo pracy sprzężajnej z 1 łanu; wkrótce nastąpił jej wzrost: w poł. XVI w. do 3 dni tygodniowo, w poł. XVII w. zazwyczaj 4–5 dni, w XVIII w. — 5–6 dni; wysokość pańszczyzny zależała od typu własności ziemskiej, na ogół niższa była w królewszczyznach; niekiedy (zwł. od poł. XVII w.) od pańszczyzny wykupywali się poszczególni chłopi lub całe wsie; w 2 poł. XVIII i w XIX w. coraz częściej zamieniano ją na czynsz; w Galicji pańszczyznę zniesiono 1848, na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo 1811–50, w Królestwie Polskim zniesienie pańszczyzny ogłosiły 1863 władze powstania styczniowego, ostatecznie zlikwidował ją 1864 rosyjski dekret uwłaszczeniowy.
podczaszy - w dawnej Polsce urzędnik nadworny zarządzający piwnicami panującego i dysponujący trunki podczas uczt; od XV w. godność wyłącznie honorowa, od 1569 odrębna w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim; także urząd ziemski.
podkomorzy – urzędnik dworski w dawnej Polsce, drugi w hierarchii po marszałku. Do jego obowiązków należała opieka nad apartamentami i służbą panującego. Od XIV w. urząd podkomorzego był urzędem ziemskim (rozstrzygał spory w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich).
podworne – w Polsce do XIII-XIV wieku danina prawa książęcego; pobierana w różnych postaciach: krowy, barany, zboże, miód.
posag – jedna z form płatności małżeńskich, stanowiąca różne przedmioty materialne, wnoszone do małżeństwa przez pannę młodą i stanowiące podstawę zakładania własnego gospodarstwa domowego.
powóz - powinność transportowa poddanych chłopów, świadczona w Polsce XII–XIX w. jako odrębna forma pańszczyzny, szczególnie dotkliwa XVI–XVIII wieku.
pręt – zobacz morga.
proces kanonizacyjny /beatyfikacyjny/ – oznacza dowodzenie
heroiczności cnót lub męczeństwa, czyli zbieranie materiału dowodowego,
w sposób przepisany prawem procesowym Kodeksu Prawa Kanonicznego, na
okoliczność heroiczności cnót, w przypadku wyznawców, lub męczeństwa, w
przypadku męczenników, którzy ponieśli śmierć męczeńską ze strony
prześladowcy ze względu na nienawiść do wiary. Po ukończeniu procesu na
etapie diecezjalnym – zbieraniu materiału dowodowego – akta sprawy,
tzw. kopię publiczną, przesyła się do Rymu do Kongregacji do Spraw
Kanonizacyjnych, gdzie rozpoczyna się druga część procesu
kanonizacyjnego tzw. etap rzymski.
przetak – sito do zboża.
ryzalit - występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzalit mogą jedno-, częściej kilkuosiowe przeważnie narzucie czworokąta (również półkola, trapezu itp.), na ogół równe wysokości elewacji. Rozróżnia się ryzalit środkowy - akcentujący głównie oś elewacji, boczne - umieszczone symetrycznie na obu jej skrajach, i narożne, występujące jednocześnie z lica na styku dwóch sąsiednich elewacji.
sołtys – (niem. Schultheiss od śrdw. łac. scultetus) to w średniowieczu osoba postawiona przez feudalnego pana na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim. Sołtysem mógł być szlachcic, mieszczanin lub chłop. Do praw sołtysa należało :
· zbieranie czynszu
· przewodniczenie ławie wiejskiej
· otrzymywał kilka łanów ziemi, na których mógł osadzać chłopów i w ten sposób powstawały folwarki sołtysie
· uczestniczył w dochodach feudała (1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych)
· prawo posiadania jatki, młyna itp.
Z drugiej strony miał obowiązek konnej służby wojskowej.
Pozycja społeczna i ekonomiczna sołtysów była stosunkowo mocna, mogli oni nawet konkurować ze średniozamożną szlachtą. Z tego względu szlachta wymogła na Jagielle statut warecki (1423) na mocy, którego mogła wykupywać sołectwa. Z biegiem czasu od wieku XV do XVII sołtysi stali się nadzorcami pańszczyźnianymi i pomocnikami właścicieli wsi.
W Polsce rozbiorowej i w okresie międzywojennym sołtys stał na czele najniższej jednostki podziału administracyjnego - gromady.
W latach 1954-1972 sołtys był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, po 1973 między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy. Od 1990 roku sołtys jest organem wykonawczym jednostki pomocniczej gminy wiejskiej - sołectwa. Organem uchwałodawczym jest zebranie mieszkańców wsi. Sołtysa wspiera rada sołecka. Szczegółowe regulacje dotyczące granic (istnieją sołectwa wielowioskowe), uprawnień sołtysa itp. regulowane są w statucie sołectwa uchwalanym przez Radę gminy.
starosta – w dawnej Polsce od końca XIII wieku namiestnik władcy w dzielnicy; od połowy XIV wieku urzędnik zarządzający zamkiem i przyległymi królewszczyznami (starosta grodowy); od XVI wieku także urząd ziemski; od XVI-XVIII wieku również określenie dzierżawcy królewszczyzny (starosta niegrodowy).
stróża – obowiązek pilnowania folwarku, brogów, stodół, a także zasiewów świadczony przez chłopów.
szambelan – pokojowiec dostojnika; wysoki urzędnik dworski w służbie osobistej monarchy lub księcia; godność tytularna w monarchiach i na dworze papieskim. W II połowie XVIII wieku przeniesiony do Polski wyłącznie jako tytuł honorowy.
szufla – narzędzie do przesypywania zboża (służyło również do odmierzania jego ilości).
trójpolówka – dawny system rolniczy, rozpowszechniony w środkowej Europie w X-XII wieku. Ziemię dzielono na trzy pola, z których każde kolejno ugorowało, w drugim roku obsiewane oziminą, w trzecim roku zbożem jarym. Z czasem ugór zastępowano uprawą roślin motylkowatych i okopowych.
tryjer – mechaniczne urządzenie do przesiewania zbóż.
uwłaszczenie chłopów – przekazanie chłopom użytkowanej przez nich ziemi na własność, przeprowadzone w XIX w. Do czasu nadania gospodarstw rolnych chłopi-dzierżawcy uprawiali ziemię w zamian za pańszczyznę bądź ekwiwalent pieniężny na rzecz właściciela.
wiano – zobacz: posag.
wojewoda – w dawnej Polsce do XIV wieku najwyższy urząd w państwie (palatyn), zastępca panującego w dowodzeniu wojskiem i sądownictwie, członek senatu. Od Xiv wieku najwyższy urzędnik ziemski, dowodził pospolitym ruszeniem w województwie. W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim 1815-1832 godność tytularna.
wolnizna – w dawnej Polsce od XIII w. określona w dokumencie lokacyjnym liczba lat zwolnienia osadników od wszelkich obciążeń (służb, czynszów, danin, robót i powinności) na rzecz właściciela gruntów. Okres wolnizny, wynoszący od kilku do kilkunastu, niekiedy nawet do dwudziestu lat, uzależniony był od czasu koniecznego do zagospodarowania otrzymanej ziemi.
zagrodnik – czasami nazywani ogrodnikami, stanowili drugą co do wielkości po kmieciach grupę mieszkańców dawnych wsi. Ich nazwa wywodzi się stąd, iż posiadali zagrodę (chata z małym podwórkiem i zabudowania gospodarcze), mogli również posiadać ogród i mały skrawek pola. Jego wielkość nie była duża najwyżej kilka mórg. Stopień ich zamożności nie był wielki. Część z nich dysponowała końmi, wozami, wołami.
żmijka – mechaniczne urządzenie do odsiewania grochu i nasion okrągłych i ich sortowania według wielkości.
|
|
|
 Dwór Drobnin
 Kościół Pawłowice
 Dwór Oporowo
 Kościół Drobnin
 Pałac Pawłowice
 Kościół Oporowo
 Pałac Garzyn
 Dwór Lubonia
 Pałac Górzno |
|
