Rodzina Nałęczów Morawskich, przydomku „Dzierzykraj z Chomęcic”, należy do bardzo starożytnych w Wielkopolsce i niewątpliwie jednego jest gniazda z wielkim i znakomitym rodem czarnkowskim, wygasłym po mieczu w r. 1727, z którego ostatnia po kądzieli latorośl uschła na wieki w drugiej połowie XVIII stulecia (zob. R. XVII str. 155).
To też pieczętują się Dzierzykrajowie Morawscy tak zwanym Nałęczem primo, czyli Nałęczem niezwiązanym, którego tylko Czarnkowscy w dawnej Polsce używali, a któremu Okólski przypisywał nawet znaczenie królewskiej niemal odznaki. Podobnie jak przy Czarnkowskich nie zapuszczaliśmy się w ich daleki wywód w czasy pieśnią zamierzchłych wieków skryte i rozpoczęliśmy zapisywać ich pokolenie, począwszy od Sędziwoja, kasztelana bnińskiego (1365 do 1388), z którego dwóch synów starszy, Wincenty z Czarnkowa, stał się protoplastą magnackiego domu Dzierzykrajów Czarnkowskich, a Mikołaj z Czarnkowa, podkomorzy poznański, praojcem skromniejszego szlacheckiego domu Dzierzykrajów Morawskich; tak i w niniejszej pracy trzymać się będziemy wyłącznie dokumentów archiwalnych, a przedewszystkiem akt grodzkich wielkopolskich, zachowanych w król. poznańskiem Archiwum.

Nasamprzód wyjaśniamy, w jaki sposób potomkowie Mikołaja z Czarnkowa, podkomorzego poznańskiego, przybrali z czasem odrębną nazwę „Morawskich”, zachowując jedynie przydomek „Dzierzykraj” na pamiątkę swego wspólnego z Czarnkowskimi pochodznie, które im Niesiecki i wszyscy niemal heraldycy polscy zgodnie przyznają.
Otóż podkomorzy zawarł związki ślubne z Katarzyną, dziedziczką części Morawska, dalej Chomęcić i Chomiąży (Terrestria Posnaniensia 1410 fol. 161 do 176), a syn ich, Bartłomiej, począł się w skutek tego, zwyczajem ówczesnym, pisać „Chomęckim”, nabywszy zaś przez kupno resztę części na Morawsku i stawszy się tych dóbr wyłącznym właścicielem, porzucił nazwę „Chomęcki” i przezwał się „Morawski”. Bartłomieja syn, Marcin, i wnuk Jan, pisali się już to „Chomęckimi”, już to „Morawskimi” (Inscriptiones Posnanienses 1514 fol. 110), coraz częściej przecież używali tego ostatniego nazwiska, które w ten sposób zupełnie się utarło i po dziś dzień kwitnie w Wielkopolsce.

Wywód zatem genealogiczny rodziny Dzierzykrajów Morawskich przedstawia się następująco:

Mikołaj Dzierzykraj z Czarnkowa (I pok.), nasamprzód podczaszy kaliski w r. 1398 („Kodeks Wielkop.” Nr. 1993), w r. 1415 podkomorzy poznański, ożeniony z Katarzyną na Morawsku, Chomęcicach i Chomiąży. Ich syn:

Bartłomiej Dzierzykraj na Morawsku i Chomęcicach „Chomęcki” (II pok.), nabywa całe Morawsko (Terr. Posn. 1452 fol. 625 do 665). Jego syn:

Marcin Dzierzykraj na Morawsku i Chomęcicach „Chomęcki” vel „Morawski” (III pok.) (Resignationes Posn. 1473 fol. 216). Z niewiadomej żony syn jego:

Jan Dzierzykraj na Morawsku i Chomęcicach Morawski (IV pok.), którego opiekunami w dzieciństwie byli Jan i Gniewosz Czarnkowscy (Resign. Posn. 1473 fol. 216), używał już w czynnościach urzędowych stale nazwiska „Morawski” (Inscriptiones Posnan. 1514 fol. 110). Ożeniony z Katarzyną Witkowską herbu Nowina, spłodził z nią czterech synów (V pok.): Jana, Jakóba, Andrzeja i Mikołaja, oraz córkę Annę, żonę Wincentego Gołyńskiego herbu Prawdzic (Inscr. Posn. 1560 fol. 631). Wszystkie te dzieci Jana zachodzą wielokrotnie w aktach, a łącząc się węzłami krwi z poważanemi domami wielkopolskiemi, zapuszczają głęboko korzenie przyszłego wobywatelstwie stanowiska swego domu. I tak z synów:

1. Jan Dzierzykraj Morawski (V pok.), najstarszy (Inscr. Posn. 1514 fol. 108, 110), zaślubił Katarzynę Koszutską herbu Leszczyc (Inscr. Posn. 1527 fol. 713), córkę Jakóba na Koszutach Koszutskiego i Barbary z Bnina Śmigielskiej herbu Łodzia, kasztelanki przemęckiej (zob. R. XVI str. 85 do 86), ale miał z nią tylko jednego syna, Wojciecha (VI pok.), bezpotomnie zmarłego.

2. Jakób Dzierzykraj Morawski (V pok.), drugi syn Jana i Witkowskiej (Inscr. Posn. 1514 fol. 100, 110), pozostawił z Barbary Nowowiejskiej herbu Jastrzębiec, która sdo voto wyszła za Jana Rożnowskiego herbu Nowina, także jednego tylko syna, Piotra (VI pok.), który zgasł młodo (Inscr. Posn. 1524 fol. 190, 236).

3. Andrzej, trzeci z braci (V pok.), poprowadził ród Morawskich dalej.

4. Mikołaj Dzierzykraj Morawski (V pok.), czwarty z synów Jana i Witkowskiej (Inscr. Posn. 1560 fol. 73), dwie z kolei miał żony, najprzód Katarzynę Gołyńską herbu Prawdzic, rodzoną siostrę swego szwagra, Wincentego Gołyńskiego, córkę Jerzego i Anny Koszutskiej (Inscr. Posn. 1561 fol. 112), po której wczesnem i bezdzietnem zgonie zaślubił powtórnie Magdalenę Wysławską, szlachciankę z Ziemi Wieluńskiej, wdowę po Andrzeju Bieganowskim herbu Grzymała, która mu powiła trzy córki: Barbarę, Zofię i Dorotę, oraz trzech synów, Andrzeja, Jana i Bartłomieja (Caus. Off. Posn. 1591 fol. 3). Z tych: Bartłomiej (VI pok.), żył bezpotomnie z Anną Przyborowską herbu Sulima (Inscr. Costenses 1604 fol.72), Jan (VI pok.) umarł bezżenny a najstarszy, Andrzej (VI pok.) pozostawił z niewiadomej małżonki czterech wprawdzie synów (VII pok.): Wojciecha, Jana, Eustachego i Jakóba (Terrestria Pysdrensis 1586 fol. 615; Terr. Gnesnensia 1583 fol. 527), ale z tych tylko Wojciech był ożeniony z Barbarą z Popowa Mierzewską herbu Leszczyc, nie miał przecież z nią potomstwa (Inscr. Posn. 1609 Lib. I fol. 362) i na nim wygasła odnoga po Mikołaju, synu jana z Witkowskiej.

Powracamy zatem do szczepu głównego, który poprowadził trzeci z rzędu syn Jana, wnuk Marcina, prawnuk Bartłomieja, a praprawnuk Mikołaja z Czarnkowa na Morawsku, Chomęcicach i Chomiązy.

Andrzej Dzierzykraj Morawski (V pok.). Ten ożeniwszy się z siostrą swej bratowej i swego szwagra, Sabiną Gołyńską herbu Prawdzic (Inscr. Posn. 1561 fol. 112), spłodził z niej córkę Małgorzatę, wydaną za Stanisława Komorskiego (Kurcewskiego z Komorowa) herbu Szreniawa z krzyżem (Terr. Pysdr. 1555 fol. 53), oraz dwóch synów: Mikołaja i Jakóba (VI pok.). Z tych Jakób żył bezpotomnie z Katarzyną Grzybowską herbu Poraj (Inscr. Posn. 1608 Lib. II fol. 745). Andrzej Morawski, utraciwszy wcześnie żonę, wstąpił do stanu duchownego i umarł kanonikiem katedralnym poznańskim (Inscr. Posn. 1560 fol. 73, 130).

Mikołaj Dzierzykraj Morawski (VI pok.), starosta pobiedziski (Inscr. Posn. Fol. 305, 486), był dwużenny: najprzód z Anną Staręską herbu Topór, powtóre z Elżbietą Wierzbińską herbu Nałęcz (Inscr. Posn. Lib. II fol. 776, 784), z którą żył bezpotomnie. Natomiast z pierwszej żony pozostało dwóch synów: Bartłomiej (VII pok.), młodo zgasły (Inscr. Cost. 1606 fol 12), i drugi:

Andrzej Dzierzykraj Morawski (VII pok.), ożeniony z Anną z Belęcina Belęcką herbu Leszczyc. Z niej córka, Jadwiga, za Kaźmierzem Gnińskim herbu Trach, oraz synowie (VIII pok.): najstarszy Mikołaj, zmarły 1631 r.; najmłodszy Jakób, bezdzietny z Maryanną Dobrzycką herbu Leszczyc, zmarły 1660 r., wreszcie średni:

Paweł Dzierzykraj Morawski (VIII pok.), podstarości drahimski, poseł inowrocławski, dziedzic dóbr Ruska (dziś hr. Zygmunta czarneckiego). Paweł odnowił dawne związki krwi z Czarnkowskimi, pojmując w małżeństwo Zofię Czarnkowską, kasztelanką kaliską, starościankę drahimską i kłecką, córkę Jana i Zofii z Fulsztyna Herburtówny (zob. R. XVII str. 58), rodzoną siostrę Jana Sędziwoja Piotra czarnkowskiego, starosty drahimskiego i Anny z Czarnkowskich Marcinowej Padniewskiej herbu Nowina, kasztelanowej kamieńskiej (Resignationes Posnanienses 1634 fol. 70). Z nią spłodził synów Wojciecha i Jana, oraz córkę Annę, primo za Piotrem Wyskotą kawieckim, sdo voto za Krzysztofem z Kiekrza Kierskim herbu Jastrzębiec (Relationes Posnaniensis 1764 Lib. I fol. 722; zob. R. X str. 175). Po śmierci Czarnkowskiej poślubił Paweł Morawski po raz wtóry Dorotę Kaczkowską herbu Pomian, urodzoną z Joanny ze Skrzypny Twardowskiej herbu Ogończyk (Lib. Install. Capit. Gnesn. D. 218), wdowę po Samuelu Wyskocie Kawieckim. Ta mu liczne powiła potomstwo, mnianowicie czterech synów: Pawła, Stefana „Tomasza”, Stanisława i Jakóba, oraz cztery córki: Maryannę za Janem z Belęcina Białęskim herbu Leszczyc; Teodorę za Andrzejem Jabłonowskim herbu Wczele (Rel. Gnesn. 1790 fol. 136); Jadwigę pmo za Michałem Radoszewskim herbu Oksza, sdo voto za Stanisławem Chociszewskim herbu Junosza; wreszcie Helenę za Aleksandrem Przybysławskim herbu Przestrzał.

Po najstarszym synu Pawła, podstarosty drahimskiego, z pierwszej żony Zofii Czarnkowskiej, Wojciechu dzierzykraju Morawskim (IX pok.) (Resignationes Posn. 1676 fol. 848), ożenionym najprzód z Teresą Trzebicką herbu Łabędź, kasztelanką spicimierską, córką Stanisława i Jadwigi Żychlińskiej herbu Szeliga (zob. R. I str. 384), zmarłą bezpotomnie, pozostało z drugiej żony, Maryanny Brudzyńskiej herbu Prawdzic, dwoje dzieci (X pok.): córka Teodora za Mikołajem z Nieświatowic Nieświatowskim herbu Nałęcz i syn, Roch Dzierzykraj Morawski, który wszedł w związki małżeńskie z Katarzyną Iwańską herbu Jastrzębiec. Z niej był wprawdzie syn, Maciej (XI pok.), ale ten umarł młodo (Inscr. Posn. 1787 fol. 371; Ralat. Gnesn. 1790 fol. 136).

Drugi syn Pawła z Czarnkowskiej: Jan „z Chomęcic” (jak się zawsze pisał w aktach) Dzierzykraj Morawski (IX pok.), kasztelan przemęcki, mianowany w r. 1697 po Jakóbie Bleszyńskim (po nim Krzysztof Mielżyński dnia 19 stycznia 1717 r.), mąż w sprawach publicznych biegły i zasłużony, marszałkował po Piotrze Żychlińskim dnia 7 lutego 1684 r. sejmikowi wielkopolskiemu w Środzie., umarł w końcu 1716 roku. Ożeniony z Zofią z Goraja Brezianką herbu własnego (Inscr. Naclenses 1698 fol. 118), córką Adama, wojewodzica poznańskiego, kasztelana santockiego, i Ewy z Grudny Grudzinskiej, herbu Grzymała, kasztelanki i starościanki rogozińskiej (zob. R. VII str. 6), ale nie pozostawił z niej żadnego potomka.

Z synów podstarościego pawła z Kaczkowskiej utworzyli Paweł i Stanisław dwie gałęzie; Stefan („Tomasz” w Zakonie) poświęcił się stanowi duchownemu i był najprzód Przeorem OO. Dominikanów w Środzie, a następnie nominatem Biskupem Sufraganem Kujawskim. O nim pisze Niesiecki: „Od Dąmbskiego, Biskupa kujawskiego, na sufraganią kujawską ogłoszony, na konsekracyą jadąc, w drodze na drogę wieczności poszedł”. Czwarty z braci, Jakób, musiał wcześnie zejść ze świata, gdyż tylko raz występuje w aktach pyzdrskich (Rel. Pysdr. 1689 fol. 95) i później już nie ma o nim żadnego śladu.

---------------------------------------------------------------------------------

Źródło:

Teodor Żychliński „ZŁOTA KSIĘGA SZLACHTY POLSKIEJ”, T. XXIII, str. 62-92, Poznań 1901.