Księżna Izabella Czartoryska urodziła się 3 marca 1746 roku w Warszawie. Zmarła 17 czerwca 1835 roku w Wyskocku (pow. Jarosław). Była pisarką, mecenasem sztuki i wielką patriotką. Odkryła talent malarski Aleksandra Orłowskiego. Brała aktywny udział w życiu politycznym i kulturalnym. Założyła rezydencję – Powązki. Zorganizowała ośrodek w Puławach. W 1761 roku poślubiła Adama Kazimierza. Urodziła mu piątkę dzieci: Adama, Jerzego, Konstantego oraz Zofię (Zamoyjską) i Marię (Wirtemberską). Biorąc żywy udział w życiu politycznym, utrzymywała kontakty z wybitnymi osobistościami epoki m.in. z Tadeuszem Kościuszką.

Po insurekcji w 1794 roku zajęła się odbudową zniszczonych przez wojska rosyjskie Puław, które po rozbiorach stały się jednym z głównych ośrodków kulturalnych w Polsce. W ostatnim 20-leciu XVIII wieku pojawił się w Polsce sentymentalizm. Jego głównym ośrodkiem stały się Puławy, gdzie księżna Izabella Czartoryska skupiała poetów serca: Jakuba Jasińskiego, Franciszka Zabłockiego i Franciszka Karpińskiego, a nadwornym twórcą był Franciszek Dionizy Kniazin, który na użytek teatru dworskiego pisał „opery” heroiczno – patriotyczne oraz dramatyzowane sielanki (m.in. „Cyganie”). Gościli tu również uczeni polscy i zagraniczni (m.in. G.E. Groddeck, G. Piramowicz, Z. Dołęga-Chodakowski), politycy (T. Kościuszko, ks. J. Poniatowski, gen. J. Sokolnicki, I. i S.K. Potoccy i inni), pisarze i artyści (J. Szymanowski, J.U. Niemcewicz, L. Kropiński, J.P. Woronicz, J.P. Norblin, A. Orłowski, J. Richter, portreciści K. Wojniakowski i J. Reichan). W 1805 r. przebywał tu car Aleksander I.

Czartoryska stworzyła tam muzeum pamiątek narodowych: Świątynię Sybilli (1800 r.) i Dom Gotycki (1809 r.). W Domu Gotyckim zgromadziła cenną kolekcję broni i galerię obrazów. Pozostawała w żywym kontakcie z L. Osińskim i F. Morawskim. Podobnie jak mąż zajmowała się teatrem i kształceniem aktorów, niejednokrotnie sama występowała w teatrze puławskim w sztukach patriotycznych („Matka Spartanka” F. Kniaźnina).

Owocem jej pracy przy zakładaniu obu rezydencji były „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” (1808 r.) – wykazujące wpływy J. Delille’a – oraz „Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach” (1828 r.). Zajmowała się również działalnością filantropijną i oświatową, zakładała szkółki wiejskie, pisała dziełka moralizatorskie dla ludu np. „Pielgrzym w Dobromilu czyli nauki wiejskie” (1818 r.) zawierający m.in. modlitewnik i „Katechizm rolnika”, w którym podniosła pierwszy, nieśmiały jeszcze głos, zwracający uwagę na problemy ochrony przyrody, zalecając troskliwe traktowanie starych drzew i sadzenie nowych: "radzę wam, proszę was sadźcie wiele drzew, szanujcie te, co macie, miejcie o nich czułe staranie, wpajajcie zawczasu w dzieci wasze toż samo przywiązanie do drzew, które są i potrzebne, i miłe, i pożyteczne, i ozdobne".

Zobacz też: http://www.jurzak.pl/gendyna.pl?kd=1&oa=002169