Cytowana we wstępie do niniejszych przypisów Jadwiga Dackiewicz w swej książce „Generał i muzy” (Wydawnictwo Lubelskie, 1978) na str. 159, opisując pobyty Franciszka Morawskiego w Puławach, na str. 159 pisze:
[...]
A więc przede wszystkim zachwyca się pan Franciszek Świątynią Pamięci. „Przeszłość przyszłości.” Czegoż tam nie widział! Pochylał się i nad gałązką z Alhambry i z miejsca, gdzie stała Troja, i nad trawką z grobu Fingala, tarczą z czasów krucjat. Zadumał się nad miednicą i dzbankiem Marii Leszczyńskiej, nad częścią zbroi Gotfryda de Bouillon. Był tu nawet portret da Vinci – Dama z łasiczką. Pantofle pani de Maintenon i książka panny de la Vallière. Widział srebrny puginał turecki z koralami, którym królowa Georgii, wdowa po Jerzym, zabiła jenerała rosyjskiego Łazarewa. Tu pewnie panu Morawskiemu zabłysło oko specjalnie żywo. Zwłaszcza że zaraz potem ujrzał czarę srebrną z Kremla, przywiezioną przez brata Adama Jerzego, Konstantego, z wyprawy moskiewskiej.
[...]
Tyle u Jadwigi Dackiewicz o pobycie Franciszka Morawskiego w pierwszym polskim muzeum.

W końcu XVIII w., z chwilą utraty niepodległości troska o pamiątki narodowe staje się częścią programu patriotycznego. Ich ratowanie i ochrona jest tak samo ważna jak zachowanie polskości. Najlepszym wyrazicielem tych tendencji jest księżna Izabela Czartoryska, która w 1798 r. rozpoczęła budowę Świątyni Sybilli. Obiekt ukończony w 1801 r. miał być panteonem narodowych pamiątek lub, jak mówiła fundatorka, świątynią pamięci.

Zbudowany w formie rotundy ma jedynie dwa pomieszczenia. W sali dolnej, dostępnej od strony skarpy, rozwieszone były tarcze z nazwiskami znamienitych polskich rodów, a pośrodku umieszczony był marmurowy obelisk poświęcony ks. Józefowi Poniatowskiemu. Do sali górnej wchodziło się monumentalnymi schodami, u których podnóża stały dwa posągi sfinksów. Schody kończył portyk kolumn korynckich, a nad wejściem umieszczony był słynny napis: Przeszłość-Przyszłości. Na ścianach rozwieszone były m.in.: miecz Władysława Jagiełły, szable Jana III Sobieskiego i Stefana Batorego, zbroje rycerskie, tarcze, pastorały biskupie, buławy hetmańskie oraz zdobyte na nieprzyjaciołach sztandary. Obok Świątyni Sybilli, jako integralny element romantyczny księżna włączyła do parku pałacowego istniejące wcześniej groty, powstałe prawdopodobnie przy wydobywaniu kamienia wapiennego do budowy i puławskiej rezydencj. Grotom nadano odpowiedni wystrój a w największej komorze urządzono kaplicę z ołtarzem. U wejścia do grot Księżna Czartoryska, dla wywołania nastroju grozy, poleciła ułożyć rzeźbę śpiącej pantery sprowadzonej w tym celu specjalnie z Włoch (dziś do oglądania w Domku Gotyckim).

W ciągu następnych lat księżna zleciła budowę Domku Gotyckiego, w którym gromadziła dzieła największych mistrzów: Leonarda da Vinci, Rafaela, Rembrandta.

Warto przypomnieć, że były to pierwsze budynki na ziemiach polskich, których celem było zabezpieczenie, przechowanie i wyeksponowanie najcenniejszych dla kraju pamiątek z myślą o przyszłych pokoleniach. Odwołanie się do społeczeństwa i troska o "uruchomienie narodowej wyobraźni" przejawiło się w tym, że obiekty te po raz pierwszy w Polsce udostępnione zostały do powszechnego zwiedzania.

Mimo, że Czartoryscy należeli raczej do przeciwników Napoleona, księżna Izabela Czartoryska doceniała wielkość czynu patriotycznego Polaków w służbie Cesarza. Właśnie w zbiorach Czartoryskich znajdują się pamiątki po Henryku Dąbrowskim, Karolu Kniaziewiczu i po księciu Józefie Poniatowskim - te najważniejsze, związane z jego śmiercią na polach bitwy pod Lipskiem. Polscy oficerowie sami wzbogacali puławskie muzeum swoimi darowiznami, także trofeami przywiezionymi z różnych pól bitewnych.

Niedawno obchodziliśmy w naszym kraju 200-tną rocznicę muzealnictwa. W 1801 roku księżna Izabela Czartoryska zakładając pierwsze w Polsce muzeum w Puławach, na elewacji budynku muzeum - Świątyni Sybili umieściła napis: "Przeszłość - Przyszłości ". W tych dwóch słowach zawiera się cały sens muzealnictwa.

Dzieje Muzeum Czartoryskich
(chronologia)

1801 – Księżna Izabela Czartoryska otwarła w Puławach pierwsze na ziemiach polskich i jedno z najstarszych w Europie muzeum dostępne szerokiej publiczności. W zaprojektowanej przez Christiana Piotra Aignera Świątyni Sybilli, wzorowanej na słynnej rzymskiej świątyni rotundowej w Tivoli, znalazły miejsce polskie pamiątki związane z ważnymi postaciami i wydarzeniami historycznymi, m. in. chorągwie trofealne z wojen z Krzyżakami lub Moskwą, łupy wojenne wzięte w bitwie pod Wiedniem przez spokrewnionego z Czartoryskimi hetmana Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, przedmioty należące według tradycji do króla Jana III Sobieskiego lub hetmanów Żółkiewskiego, Koniecpolskiego, Czarnieckiego. Na frontonie budynku księżna kazała umieścić napis: PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚCI, a cel określiła księżna w słowach „Ojczyzna nie mogła cię obronić, niechaj cię przynajmniej uwiecznię”.

1809 – Z inicjatywy Czartoryskiej obok Świątyni Sybilli powstał Dom Gotycki, w którym zaznaczyły się wpływy romantyzmu angielskiego i muzealnictwa napoleońskiej Francji. Księżna umieściła w nim kolekcję pamiątek po realnych i legendarnych bohaterach z całego świata, m. in. słynne krzesło Szekspira, sprzęty przypisywane Wilhelmowi Tellowi, Almanzorowi czy kapitanowi Cookowi. W dniach kampanii wojsk Księstwa Warszawskiego przeciwko Austrii ściany zewnętrzne budynku ozdobione zostały fragmentami budowli i rzeźb, świadczącymi o dawnych polskich zwycięstwach oraz napisem: „Oby odtąd zwycięstwa nasze mogły zatrzeć pamięć klęsk doznanych”. W galerii obrazów Domu Gotyckiego zawisły dwa arcydzieła renesansu przywiezione z Włoch przez starszego syna Izabeli, Adama Jerzego: „Dama z gronostajem” Leonarda i „Portret młodzieńca” Rafaela, a także zakupiony od Norblina „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta.

1830 – W czasie powstania listopadowego zbiory ukryte zostały w obawie przed Rosjanami, a po jego upadku wywiezione do Paryża, gdzie umieszczono je w zakupionym przez Adama Jerzego Czartoryskiego Hotelu Lambert. Jego syn Władysław uzupełnił kolekcję kupowanymi w Paryżu, Londynie, Rzymie, Kairze i Stambule ciekawymi przykładami malarstwa zachodnioeuropejskiego, miniaturami, grafiką, rysunkami, emaliami z Limoges, majoliką, tkaninami, srebrem, porcelaną, perskimi kobiercami, a także sztuką starożytną.

1876 – Po upadku Komuny Paryskiej, podczas której walki toczyły się w bezpośrednim sąsiedztwie Hotelu Lambert, Władysław Czartoryski postanowił przenieść zbiory do kraju i utworzyć z nich muzeum wraz z biblioteką. Miasto Kraków ofiarowało na ten cel arsenał miejski oraz popijarski klasztor, zaś książę dokupił trzy kamienice, łącząc całość zawieszonym nad ulicą krytym przejściem.

1939 – W pierwszych dniach wojny najcenniejsze obiekty, w tym pamiątki ze „Szkatuły Królewskiej”, obrazy Rafaela, Leonarda i Rembrandta wywiezione zostały do majątku Czartoryskich w Sieniawie, gdzie wpadły w ręce hitlerowców. Przedwojenny dyrektor muzeum Marian Kukiel wyjechał, aby zostać bliskim współpracownikiem generała Sikorskiego. Niezwykle zasłużony dla kolekcji Stefan Saturnin Komornicki po powrocie z obozu koncentracyjnego zginął na ulicach Warszawy. Pomimo ofiarności archeologa Jana Stanisława Gąsiorowskiego oraz wolontariuszy (przede wszystkim Pelagii Potockiej) ograbione zostało także samo muzeum.

1949 – Za sprawą Karola Estreichera Młodszego udało się odnaleźć część zagrabionych obiektów. Idea prywatnego muzeum nie mogła jednak być kontynuowana w komunistycznym państwie. Muzeum Książąt Czartoryskich wzięte zostało w zarząd państwowy i włączone do Muzeum Narodowego w Krakowie. Usunięto profesora Gąsiorowskiego, oskarżonego o lojalność wobec rodziny właścicieli. Obraz Leonarda wywieziono do Warszawy, skąd udało się go sprowadzić z powrotem dopiero Markowi Rostworowskiemu. Opieka Muzeum Narodowego okazała się jednak korzystna. Przy ulicy św. Marka wzniesiono nowy budynek, w którym znalazła się biblioteka i archiwum. W Arsenale umieszczono stałą wystawę sztuki starożytnej.

1991 – Prawny spadkobierca Muzeum, mieszkający w Londynie Adam Karol Czartoryski, syn Augustyna i Dolores de Bourbon d’Orleans ustanowił Fundację Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, zabezpieczając trwałość i charakter narodowej kolekcji.

________________
Dla www.klasaa.net
zebrał i opracował:
Leonard Dwornik