Polski polityk, hrabia, margrabia Gonzaga-Myszkowski, XIII ordynat pińczowski. Podobizna obok jest fragmentem litografii Władysława Dümlera z 1862 r. (litografia w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie).

Aleksander Wielopolski herbu Starykoń urodził się 13 marca 1803 r. w Sędziejowicach, jako syn Józefa Stanisława Wielopolskiego i Eleonory z Dembińskich. Dwukrotnie żonaty: z Teresą Potocką herbu Pilawa (1806-1831) oraz z Pauliną Apolonią Potocką (1813-1895), która urodziła mu dwóch synów: Zygmunta i Józefa (1834-1901). Odbył studia prawnicze i filozoficzne w Warszawie, Paryżu i w Getyndze. W czasie powstania listopadowego odbył, z ramienia Rządu Narodowego, misję dyplomatyczną do Londynu. W 1846 r., będąc pod wrażeniem okrucieństw do jakich dochodziło w Galicji, wystosował List szlachcica polskiego do księcia Metternicha, w którym postuluje oparcie się Polski o Rosję przeciw Niemcom i Austrii. Po napisaniu Listu spędził kilka lat na uboczu życia politycznego w rodzinnym Chrobrzu. W tym czasie krytykował zarówno emigrację polityczną, jak i konspirację polską. W 1848 r. był współzałożycielem galicyjskiego stronnictwa konserwatywnego. Uczestnik kongresu Słowiańskiego w Pradze. Za wydaną w Paryżu po francusku publikację "List szlachcica polskiego do kanclerza Metternicha" otrzymał dziedziczny tytuł margrabiego.

Od marca do października 1861 r., z rekomendacji generalnego prokuratora senatu, Aleksander Wielopolski został dyrektorem Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w rządzie Królestwa Polskiego. Na tym stanowisku ukrócił samowolę urzędników carskich, zastępował ich Polakami, opracował plan pomnożenia liczby szkół elementarnych i średnich, w 1862 r. utworzył w Warszawie, na bazie Akademii Medyko-Chirurgicznej, Szkołę Główną. Przywrócił polską Radę Stanu, wprowadził reformujące i porządkujące system administracji ustawy o samorządzie gmin miejskich i wiejskich, powiatów i guberni. Jego zasługą w tym okresie jest także wprowadzenie oczynszowania chłopów i równouprawnienia Żydów. Żądania uznania przez Polaków status quo i wyrzeczenia się dążeń niepodległościowych spowodowały jego poróżnienie się z wieloma działaczami polskimi, natomiast śmiałe reformy zniechęciły do niego carską administrację.

Pokłócony z agresywnymi wobec Polaków władzami rosyjskimi w Warszawie złożył dymisję i wyjechał w 1861 r. do Petersburga. Tam zdobył dwór dla swoich poglądów (przekonywał, że tylko poważne ustępstwa wobec Polaków mogą uspokoić "wrzącą" sytuację w Królestwie) i wrócił w czerwcu 1862 jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Rewolucjoniści ze stronnictwa Czerwonych odpowiedzieli dwoma zamachami na jego życie. Przerażone grożącą wojną sytuacją stronnictwo Białych zaproponowało Wielopolskiemu współpracę, ten jednak odmówił. W 1863 roku dla powstrzymania działań konspiracyjnych zmierzających do konfrontacji z Rosją zarządził tzw. brankę do wojska rosyjskiego. Opozycja zadecydowała w tej sytuacji o rozpoczęciu powstania. Wobec niepowodzeń w walce z nastrojami rewolucyjnymi utracił zaufanie cara Aleksandra II i otrzymał dymisję ze swojego stanowiska. W lipcu 1863 r. opuścił Warszawę. Zrażony do polityków polskich i rosyjskich oraz do społeczeństwa polskiego resztę życia spędził bezczynnie w Dreźnie.

Indywidualista obdarzony potężnym intelektem. Wprowadził wiele istotnych reform. Przeciwnik polityki konfrontacyjnej w stosunku do zaborcy, zwolennik idei pozytywistycznych, uciekał się jednak niekiedy do rozwiązań siłowych. Nie był lubiany w nastawionym rewolucyjnie społeczeństwie polskim. Szorstki, arogancki i bezkompromisowy w życiu codziennym (wsławił się kilkunastoletnim procesem o miedzę) nie potrafił współpracować ani z antyrosyjską polską opozycją, ani z antypolskimi przedstawicielami władz rosyjskich. Sceptyczny wobec rodaków (dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy), gardził opinią publiczną. Osamotniony w swoich poglądach, niezrozumiany i skonfliktowany tak z polskimi rewolucjonistami jak i z carskimi urzędnikami, zrażony do nastawionego konfrontacyjnie polskiego społeczeństwa wycofał się z życia politycznego spędzając ostatnie lata życia na przymusowej bezczynności. Zmarł po ciężkiej chorobie 30 grudnia 1877 r. w Dreźnie. Jego postawa, historia i postać została wyśpiewana w piosence Przemysława Gintrowskiego do słów autorstwa Jerzego Czecha pt.: „Margrabia Wielkopolski”.


Aleksander Wielopolski – realista czy kolaborant? (fragment artykułu opublikowanego w 140 rocznicę jego nominacji na cywilnego namiestnika Królestwa Polskiego)