Sława amerykańskiego poety Longfellowa* dotarła do Polski stosunkowo szybko, bo już w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się wówczas takie jego wiersze jak: Psalm życia będący swoistą amerykańską odpowiedzią na Odę do radości Friedricha Schillera i mickiewiczowską Odę do młodości, oraz napisany w 1841 roku Excelsior!, który trafiał w powstańcze ideały drugiego pokolenia polskich romantyków. Nic więc dziwnego, że tym ostatnim utworem zafascynował się Franciszek Morawski do tego stopnia, że prawdopodobnie natychmiast dokonał poetyckiego przekładu, aby udostępnić go polskiemu czytelnikowi. Po kilkunastu latach wiersz ten ponownie przełożył na język polski Adam Asnyk (pod pseudonimem Ely). Żaden z nich jednak nie przełożył na język polski tytułu i kluczowego słowa w tekście, to jest wykrzyknika „Excelsior!”, co współcześnie trochę utrudnia zrozumienie tekstu. Otóż to nieprzetłumaczone przez obu poetów słowo pochodzi z łaciny i oznacza „wyniosły” (np. Jesion wyniosły – Fraxinus excelsior L.) lub „wyższy”. Chociaż w łacinie jest to przymiotnik, w języku angielskim słowo to bywa czasami używane jako wykrzyknik znaczący tyle, co „Zawsze w górę!”. I w takim znaczeniu użył go Longfellow. Być może w XIX wieku również w Polsce ten latynizm był w powszechnie zrozumiały i nie wymagał przekładu ani nawet objaśnienia. Jednak od połowy XX wieku znajomość łaciny w Polsce szybko maleje a latinizmy w polszczyźnie zanikają (na rzecz innych –izmów/-yzmów) i dlatego uznałem powyższą wzmiankę za stosowną. Jako ciekawostkę dodam jeszcze, że inspiracją Longfellowa do napisania tego utworu (zwanego w źródłach anglojęzycznych poematem) był podobno skrawek nowojorskiej gazety zawierający ówczesną pieczęć państwową przedstawiającą tarczę wschodzącego słońca i dewizę-motto: „EXCELSIOR!”.

Śmierć Longfellowa w roku 1882 została odnotowana i uczczona również w prasie polskojęzycznej. Na przykład w poznańskim tygodniku „Warta” (rok IX, nr 435 z dnia 29.10.1882) zamieszczono, przedrukowany z „Pamiętnika Tatrzańskiego” (Tom VII, Kraków, 1882), wiersz „Excelsior!” w przekładzie Adama Asnyka, z takim oto przypisem redakcyjnym: „Powyższy słynny wiersz amerykańskiego poety, zmarłego w r.b. przełożył, dawniej nie mniej pięknie jenerał Franciszek Morawski.”, a dwutygodnik „Przegląd Lwowski” (rok XII, poszyt 24 z dnia 15.12.1882) wydrukował tekst wcześniejszego przekładu Franciszka Morawskiego, pisząc: „Może Czytelnicy radzi będą porównać dwojaki przekład pięknego Longfellowa wiersza: Tht shades of the nigh! were falling fast, dawniejszy jenerała Morawskiego z świeższym Asnyka El-y'ego:”. Przyłączając się do tego apelu lwowskich redaktorów sprzed 130 lat, przytaczam poniżej tekst oryginalny oraz obydwa wspomniane przekłady.

Poeta amerykański epoki romantyzmu nazywany "królem poezji amerykańskiej"; także filolog, tłumacz i wykładowca, autor liryki kontemplacyjnej oraz dwóch narodowych eposów. Trzecia po George'u Washingtonie i Abrahamie Lincolnie największa postać panteonu narodowego Stanów Zjednoczonych, obok Walta Whitmana uważany za czołowego amerykańskiego pisarza. Zmarł 24 marca 1882 r. mając 75 lat.

Od czasu przekładu wiersza „Excelsior!” przez Franciszka Morawskiego (1783-1861) aż do czasów obecnych, utwory Longfellowa na język polski tłumaczyli m.in.: Adam Asnyk (1838-1897), Antoni Lange (1861?-1929), Julian Tuwim (1894-1953), Juliusz Żuławski (1910-1999) oraz Zygmunt Kubiak (1929-2004).


____________________________
Dla www.krzemieniewo.net
w 151. rocznicę śmierci generała-poety
Franciszka Dzierżykraj-Morawskiego
przypis opracował: Leonard Dwornik


Powrót do poetyckiego przekładu Franciszka Morawskiego z jego PISM ZBIOROWYCH WIERSZEM I PROZĄ – TOM 3 – PRZEKŁADY (Poznań, 1882)