Stanisław Koźmian, urodził się 7 maja 1836 w Piotrowicach jako syn Andrzeja Edwarda i Teofili ze Skrzyńskich. Był więc wnukiem Kajetana Koźmiana. Miał tylko siostrę Marię, późniejszą żonę hr. Romana Michałowskiego. Stanisław Koźmian wychowany był w majątku matki, gdzie pobierał naukę francuskiego i dorastał w kulcie Zygmunta Krasińskiego. Naukę uzupełnił w latach 1852-1853 na UJ w Krakowie, po czym wyjechał do Paryża, gdzie w latach 1853-1856 studiował na Sorbonie i poznawał teatr, a w roku 1856 wyjechał do Bonn również w celu pobierania nauk. Po powrocie do Polski związał się z konserwatywnym gronem krakowskim i rozpoczął pracę w redakcji krakowskiego "Czasu". W roku 1863 zaangażował się w walki powstańcze (prowadził biuro prasowe powstańczego Rządu Narodowego dla Galicji), lecz po klęsce powstania uznał jego wybuch za błąd polityczny i odtąd piętnował plany spiskowe, których celem było wywołanie kolejnego zrywu narodowego. Był aresztowany za artykuł wstępny w "Czasie". Współpracował też z "Przeglądem Politycznym", w którym opublikował, wraz z Szujskim i Tarnowskim, słynny pamflet "Teką Stańczyka". Wraz ze Stanisławem Tarnowskim, Józefem Szujskim i Ludwikiem Wodzickim, założył w roku 1866 Przegląd Polski, pismo propagujące idee stronnictwa konserwatywnego określonego mianem stańczyków. Jego imiennik, również publicysta i krytyk – osiadły i zmarły w Wielkopolsce brat stryjeczny Andrzeja Edwarda Koźmiana, czyli ojca Stanisława – dla rozróżnienia używał dwu imion, to jest Stanisław Egbert Koźmian.

Stanisław Koźmian w latach 1866-1868 był kierownikiem artystycznym, a od 1871 do 1885 dyrektorem teatru krakowskiego. Latem organizował wyjazdy teatru do Poznania, Mysłowic, Tarnowa, Krynicy i Szczawnicy. Jako pierwszy wprowadził sezony letnie w Krakowie w teatrach ogródkowych, w gmachu zaś odbywał się występy gościnne - między innymi teatrów lwowskich. Dbał o wysoki poziom krakowskiej sceny. Za jego sprawą wystawiono osiemnaście utworów Szekspira, w tym dwanaście w przekładzie z oryginału, obecny też był współczesny repertuar zachodnioeuropejski - premiery sztuk francuskich odbywały się tuż po wystawieniach paryskich. Przeobrażeniu uległ repertuar polski: Stanisław Kożmian dbał o upowszechnianie utworów dawniejszych: Kochanowskiego, Zabłockiego, Krasickiego, Bogusławskiego, Słowackiego. Szczególnie zaś Fredry jako klasyka polskiej komedii. Po raz pierwszy wystawił "Konfederatów barskich" Mickiewicza. Dbał, poprzez organizowanie konkursów, o współczesny repertuar, wystawił utwory między innymi Bałuckiego, Blizińskiego, Narzymskiego, Asnyka. Był twórcą "szkoły krakowskiej" - koncepcji pojmowania widowiska jako całości, a nie solowych popisów, w której punktem wyjścia była dokładna analiza tekstu. Ogromne zasługi wniósł w rozwój polskiego aktorstwa, tępił szerzący się w Warszawie kult gwiazd, porzucił krzykliwą ekspresję na rzecz "prawdy życia", obserwacji, prostoty gestu i wymowy. Podstawą było jednak czyste i piękne podanie tekstu. Koźmian starał się, by aktorzy wychodzili poza utarte emploi, uczył psychologiczne analizy postaci, kształcił młodych adeptów sztuki. Zespół ówczesnego teatru krakowskiego tworzyli wybitni aktorzy: Helena Modrzejewska, Antonina Hoffmann, Feliks Benda, Bolesław Ładnowski, Bolesław Leszczyński, Wincenty Rapacki. Stanisław Koźmian miał też ogromny wpływ na widownię - kształtował jej gusty swoimi recenzjami i tekstami teatralnymi. Jego reformy były pierwszymi podjętymi z taką wytrwałością i na taka skalę w Polsce, wywierając wpływ na życie teatralne w innych zaborach.

Po ustąpieniu z dyrekcji teatru współpracował z "Czasem", wysyłał korespondencje teatralne do innych pism. Aktywnie poczynał sobie na forum politycznym Galicji, co nie przeszkodziło mu zarazem odgrywać doniosłej roli w życiu teatralnym Krakowa. W latach 1869-1870 był posłem do Sejmu Krajowego i deputowanym do wiedeńskiej Rady Państwa. Najbardziej zasłużył się jednak jako dyrektor teatru. Od 1887 więcej czasu spędzał w Wiedniu, gdzie na stałe przeniósł się w 1898 roku i mieszkał tam do zakończenia pierwszej wojny światowej. W roku 1919 wrócił do Krakowa, gdzie mieszkał do śmierci. Nie założył rodziny. W okresie prowadzenia teatru krakowskiego związany był z aktorką Antoniną Hoffmann, mając z nią dwóch synów. Zmarł w Krakowie 4 lipca 1922 roku (lub 3 lipca tegoż roku – wg Olgi Katafiasz w „Dzienniku teatralnym” z 25.07.2001 r.).

_____________________
Dla www.klasaa.net
zebrał i opracował:
Leonard Dwornik