Kościół w Oporowie przykładem budowli drewnianej o zdwojonej konstrukcji ścian.

Wielu miłośników zabytków budownictwa - oprócz historii obiektów - interesuje też ich architektura, z którą ściśle wiąże się konstrukcja (szczególnie w przypadkach obiektów drewnianych). Pierwszy kontakt wzrokowy z budynkiem i pierwsze wrażenia, to widok ścian i dachu, a te elementy stanowią istotę konstrukcji, zwłaszcza w przypadku obiektów drewnianych. Z tego też względu, praktycznie w każdym folderze czy internetowym informatorze turystycznym, opisy zabytkowych budowli drewnianych zawierają przynajmniej jedno zdanie krótko charakteryzujące ich konstrukcję. Nie inaczej rzecz ma się z zabytkowym kościołem w Oporowie.

Oto kilka wzmianek o konstrukcji przedstawionego powyżej kościoła w Oporowie (widok zewnętrzny i wnętrze), wypisanych* z internetowych notek o tym obiekcie:

1) W opisie zabytków na oficjalnej stronie internetowej Gminy Krzemieniewo (www.gmina.krzemieniewo.pl) znajdujemy o nim takie oto zdanie: Budynek zachował swój pierwotny kształt - konstrukcja szkieletowa z wypełnieniami ceglanymi, tynkowanymi.

2) W opisie atrakcji turystycznych „Piękno ukryte w drewnie” na portalu www.leszno.pl wzmianka o konstrukcji tego kościoła została ograniczona tylko do stwierdzenia, że jest to: Świątynia o konstrukcji szkieletowej.

3) Na portalu „Polska niezwykła” (www.polskaniezwykla.pl) wzmianka o konstrukcji oporowskiego kościoła jest już nieco inna, a mianowicie: Szachulcowy, drewniany kościół konstrukcji słupowo-ramowej.

4) Podobną wzmiankę zawiera opis kościoła w Oporowie na stronie internetowej „Kościoły drewniane w Polsce”, przy czym wzmianka ta jest nieco rozszerzona (w końcu www.kosciolydrewniane.pl to strona wyspecjalizowana w tej tematyce), a mianowicie: Kościół szachulcowy, jednonawowy, konstrukcji słupowo-ramowej wypełnionej gliną i cegłą.

5) Z kolei na stronie „Kościoły drewniane Archidiecezji Poznańskiej” (www.kosciolydrewniane.archpoznan.pl, mającej również ambicje strony specjalistycznej) wzmianka o konstrukcji oporowskiego kościoła sprowadza się do określenia: kościół, zbudowany z muru pruskiego, kryty gontami.

6) Podobnie określona jest konstrukcja ścian tego kościoła na raczej turystycznej stronie rowerowej „W-Rower” (www.wrower.pl), a mianowicie: Zabytkowy kościół parafialny, zbudowany z muru pruskiego.

… itd.

Już z tych kilku cytatów widać różnorodność określeń konstrukcji ścian oporowskiego kościoła. Pytanie, które określenie jest prawidłowe? A może stosowane określenia są równoznaczne?

Dobrze znający historię technik ciesielskich historyk sztuki Aleksander Jankowski cytuje Karla Klöcknera, który niegdyś pisał: mówić o budowli, która istnieje i mówić o budowli tylko na podstawie obrazów, rysunków i opisów - to istotna różnica. Jest to przestroga dla opisujących budowle drewniane tylko na podstawie zdjęć, wrażeń z pobieżnych „wizji lokalnych” czy nawet literatury specjalistycznej. Aleksander Jankowski twierdzi bowiem, że: …dotychczas literatura nie wyszła poza przyjęte przed kilkudziesięciu laty schematy metodologiczne. Budowle drewniane, bezwzględnie dominujące w krajobrazie kulturowym dawnej Rzeczypospolitej, sprowadza się do kilku typów konstrukcyjnych. Panuje opinia, że dawni mistrzowie cechowi stawiali bądź tylko obiekty zrębowe albo sumikowo-łątkowe bądź szkieletowe (często zresztą mylnie definiowane jako szachulcowe) […] oraz - jako odosobnione, traktowane marginalnie - przysłupowe. Ta dotychczasowa, uboga typologia musi budzić zdziwienie na tle różnorodności architektonicznych systemów drewnianego budownictwa Zachodu, zważywszy, że procesy rozwojowe […] technik ciesielskich były inspirowane dorobkiem cechowego rzemiosła zachodniego.

Aleksander Jankowski zwraca też uwagę na zawiłości dawnej terminologii ciesielskiej w materiałach źródłowych, w których …mnożą się terminy nieznane współczesnej typologii dawnego budownictwa. Staropolskie inwentarze i lustracje pełne są określeń ciągle budzących spory. Nie ustaje dyskusja, czy np. określenie „w blochy” oznacza wyłącznie konstrukcję zrębową czy także sumikowo-łątkową; czy przez pojęcie „szachulec” rozumieć należy ogólnie konstrukcję szkieletową czy tylko sumikowo-łątkową. Pojawiły się również opinie, że blochy i szachulec nie oznaczają konstrukcji, lecz rodzaj budulca. Dowodem mają być sformułowania: blochy węgłowane, szachulec rznięty, szachulec ciesany. Do tego „interpretacyjnego chaosu" przyczynili się również badacze, którzy mylili szachulec ze strychulcem. […] Skalę problemów z poprawnym odczytaniem dawnej terminologii ciesielskiej w pełni oddają zmagania tak doświadczonego badacza archiwaliów, jak Józef Burszta, który podjął próbę odtworzenia zabudowy siedemnastowiecznej wsi wielkopolskiej na podstawie unikatowych źródeł z epoki. […] Pojawia się jednak także tajemnicza dla Józefa Burszty wzmianka o izbie „w dilie opaską wokoło tej izby na przyciesiu wiązaną”. Zapis ten łączy się z innym fragmentem Regestrów, mówiącym o dodatkowej zapłacie dla cieśli Jana, który wyróżniał się inszym sposobem budowania chałup. Usiłując rozwiązać tę zagadkę, J. Burszta nie ustrzegł się błędu. „Dilie” uznaje za rodzaj drągów, natomiast kwestię opaski kwituje stwierdzeniem, że trudno odgadnąć, co oznacza. […]. Tymczasem „dilie” - znane również Glogerowi - to nie drągi, lecz bale z czterech stron piłą odarte, czyli krawędziaki, które w Regestrze winny być interpretowane jako „sumiki między łątkami”. Z pewnością też wspomniany cieśla Jan, budujący „inszym sposobem”, nie otrzymałby dodatkowej zapłaty, gdyby stawiał konstrukcję prostszą i bardziej prymitywną niż sumikowo-łątkowa czy tylko szkieletowa. Zatem wzrost kosztów budowy musiał wynikać z zastosowania dodatkowych elementów, które kryją się pod pojęciem owej zagadkowej dla Burszty opaski.

Na termin „opaska” natrafić można w protokołach wizytacyjnych wielkopolskich świątyń drewnianych z XVII i XVIII w. […] …o kościele w Oporowie zapisano pod rokiem 1672: „Ecclesia ab extra more pruthenico lateribus circumducta intra lignea constructa” [„Kościół na zewnątrz zwyczajem pruskim cegłami otoczony, wewnątrz konstrukcja drewniana” – tłum. Elżbieta Kownacka]. Ten zapis znany był zapewne anonimowemu autorowi opisu oporowskiego kościoła, zamieszczonego w Albumie Przewodnika Katolickiego , w którym ponad 100 lat temu pisze: Ściany tego pięknego kościółka są podwójne, mianowicie wewnątrz drewniane, zewnątrz zaś z tak zwanego muru pruskiego. Taką konstrukcję ścian oporowskiego kościoła Aleksander Jankowski ilustruje przekrojem prezbiterium i rzutem poziomym:

Aleksander Jankowski skatalogował ponad 40 unikatowych, drewnianych budowli sakralnych w Wielkopolsce, o konstrukcji ścian „z opaską”, wprowadzając dla tej grupy typologicznej wspólne określenie: „kościoły o zdwojonej konstrukcji ścian”. W tej zróżnicowanej grupie dominują kościoły o ścianach zrę¬bowych (lub sumikowo-łątkowych), otoczonych od zewnątrz szkieletem (oszalowanym lub wypełnionym cegłami). Należy za Autorem nadmienić, że: Zdwojona konstrukcja ścian, nieodnotowana [była] dotychczas w literaturze przedmiotu o budownictwie drewnianym dawnej Rzeczypospolitej.

Nie jest to może jasna i jednoznaczna odpowiedź na wstępnie postawione pytania, ale tylko zasygnalizowanie przyczyn „chaosu interpretacyjnego” w nazewnictwie oraz „drogowskaz” dla Czytelników amatorsko interesujących się architekturą drewnianą (nie tylko na terenie gminy Krzemieniewo). Więcej w materiałach źródłowych.

_____________________________
Źródło:
Kronika Wielkopolski, Nr 2 (126), Rok 2008; /tam:/ Aleksander Jankowski: Chałupa w dilie z opaską wokoło na przyciesi i kościół w blochy wiązaniem zewnątrz opasany. Rzecz o potrzebie reinterpretacji źródeł do dziejów architektury drewnianej w Wielkopolsce, [zobacz tekst bez przypisów i ilustracji].

*/ Wszystkie wypisy z internetu wg stanu w lutym 2012 r.

__________________________
dla www.krzemieniewo.net
opracował: Leonard Dwornik

O monografii wielkopolskich kościołów drewnianych o zdwojonej konstrukcji ścian