 Julian Ursyn Niemcewicz – poeta, myśliciel, satyryk, dramatopisarz, powieściopisarz, pamiętnikarz, działacz polityczny i kulturalny polskiego oświecenia – urodził się 16 lutego 1758 r. w Skokach k. Brześcia Litewskiego, zmarł 21 maja 1841 r. w Paryżu.
Pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Ojciec związany był z rodziną Czartoryskich. W latach 1770–1777 uczył się w warszawskiej Szkole Rycerskiej, którą ukończył jako porucznik. Został adiutantem A. K. Czartoryskiego i zamieszkał w Warszawie, następnie w Puławach. Towarzyszył księciu w podróżach krajowych i zagranicznych (Austria, Holandia, Włochy, Francja, Anglia), zdobywał wiedzę, pogłębiał kulturę, wykonywał zlecenia Czartoryskiego związane z jego aktywnością polityczną. Z wypraw przywoził także tematy i inspiracje do później powstających utworów. Podczas podróży do Francji i Anglii w 1787 poznał kręgi polskich magnatów niezadowolonych z rządów króla Stanisława Augusta, spotykających się w domu marszałkowej Lubomirskiej. W 1788 rozpoczął Niemcewicz trwającą pół wieku służbę publiczną, działając z ramienia Czartoryskiego. Został wybrany na posła inflanckiego, brał udział w pracach sejmowych w ramach stronnictwa reform: przygotowywał projekty uchwał, współpracował z Kuźnicą Kołłątajowską, wygłaszał mowy, m.in. w obronie chłopów, przeciw wolnej elekcji, opowiadał się za przykładną karą dla spiskujących zdrajców. Publikował na łamach „Gazety Narodowej i Obcej”, organu stronnictwa „patriotów”, której był redaktorem w latach 1791–1792. Sejmowa działalność Niemcewicza cieszyła się uznaniem społecznym.
W 1789 wygłosił mowę broniącą Komisję Edukacji Narodowej, podkreślił znaczenie reformy przeprowadzonej w Akademii Krakowskiej, opowiadał się za świeckim nauczaniem. Oświatę uważał za dźwignię rozwoju narodowego i społecznego. W 1789 wygłosił mowę polityczną o potrzebie sukcesji tronu, konieczności porozumienia się z narodem w tej sprawie i niebezpieczeństwach elekcji. Na wieść o wybuchu powstania 1794 powrócił do kraju, przebywał bowiem we Włoszech, gdzie schronił się w obawie przed władzami carskimi.
Od bitwy pod Szczekocinami do klęski maciejowickiej pełnił funkcję sekretarza T. Kościuszki. Ranny, wzięty do niewoli, wywieziony został do Petersburga, tam osadzony w twierdzy pietropawłowskiej. Przebywając przez 2 lata w ciężkich warunkach celi więziennej, napisał kilkadziesiąt utworów. Po śmierci Katarzyny II został uwolniony przez cara Pawła I. Na prośbę Kościuszki wyjechał z nim w 1796 do Ameryki. W 1802 przyjechał do kraju, by dokonać podziału majątku po śmierci ojca; w 1807 przyjechał ponownie na prośbę S. Małachowskiego. Został wówczas sekretarzem senatu, członkiem Dyrekcji Edukacyjnej (wizytatorem szkół), także pierwszym prezesem utworzonej Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego.
W czasach Królestwa Polskiego uczestniczył w życiu społecznym i kulturalnym kraju: działał w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, pisał, wystawiał na scenie warszawskiej utwory dramatyczne o tematyce narodowej. Po wybuchu powstania listopadowego 1830 wrócił do czynnego życia politycznego. Mimo wahań dotyczących działań konspiracyjnych poparł powstanie listopadowe, był członkiem władz powstańczych (został członkiem Rady Administracyjnej, następnie rządu, redagował akty polityczne). Sprzeciwiał się strategii rewolucyjnej, zredagował jednak i odczytał akt detronizacji cara Mikołaja. W lipcu 1831 r. wyjechał z misją dyplomatyczną do Londynu, do Polski już nie powrócił. Od 1833 r. przebywał na emigracji w Paryżu, gdzie związany ze stronnictwem Adama Jerzego Czartoryskiego działał w Towarzystwie Historyczno-Literackim i pełnił głównie funkcje honorowe. Zmarł 1841 r. w Paryżu w wieku 83 lat. Jego pogrzeb na cmentarzu w Montmorency koło Paryża stał się manifestacją patriotyczną rozproszonych odłamów emigracji.
Pozostawił bogatą i różnorodną spuściznę literacką: wiersze, dramaty, pamiętniki. Najbardziej znany jest Powrót posła (wystawiony w 1791) – pierwsza polska komedia polityczna, w której wyłożył program reform. Po klęsce Napoleona i utworzeniu Królestwa Polskiego pozostawał w umiarkowanej opozycji. Pracował nad pierwszą polską powieścią historyczną – Jan z Tęczyna. Napisał słynny cykl pieśni historyczno-patriotycznych – Śpiewy historyczne, w których utrwalił minioną wielkość Polski, nobilitował cnoty staropolskie.
Twórczość Niemcewicza odzwierciedla idee i warsztat literacki późnego oświecenia, preromantyzmu, nawet romantyzmu. Jego dzieła mają na ogół charakter narodowy, polityczny, zakorzeniony w historii kraju, stanowią narzędzie walki politycznej (tragedia Władysław pod Warną, komedia Powrót posła). Domaga się w nich reform dla własnego państwa, głównie przywrócenia dziedziczności tronu. W silnej władzy monarszej widział potęgę narodu i państwa. Poglądy na ten temat wyrażał podczas wystąpień na Sejmie Czteroletnim (zabierał głos 144 razy). Podkreślał, że naród polski przez tyle lat obarczany klęskami, podstępami, „leżący długo w nieczynności i niemożności”, to naród gotowy do czynu, to „naród rwący więzi, powstający z upodlenia i hańby”, teraz musi się bronić, walczyć. Upominał się o prawa obywatelskie chłopów, mieszczan, domagał się ukrócenia rosyjskiej swawoli w Polsce, dopominał się o zwiększenie liczby wojska, o podatki i ofiary materialne, bronił Komisji Edukacji Narodowej, podkreślał znaczenie reformy w Akademii Krakowskiej, oświatę uważał za podstawę rozwoju narodowego i społecznego.
Bajki Niemcewicza, choć dalekie od mistrzostwa Krasickiego czy Trembeckiego, reprezentują odmienny model – bajki politycznej, uwypuklającej użyteczność obywatelską, odwoływanie się do archetypów wyobraźni narodowej. Choć korzystał z wzorca ukształtowanego przez Lafontaine’a, często odchodził od niego dla podkreślenia własnych praktyk i form. Cechą zasadniczą bajek Niemcewicza była ich aktualność, bezpośrednie odniesienie do zjawisk politycznych, wierność wydarzeniom, patriotyzm.
Ok. 1792 (wypadki związane z Targowicą) sięgnął Niemcewicz po pamflet polityczny, uznając go za znacznie dosadniejszą i dotkliwszą broń literacką. Prawie każde ważniejsze działanie historyczne znalazło wyraz w jego twórczości – wydarzenia związane z Sejmem Czteroletnim, reformy (Powrót posła), Konstytucja 3 Maja (dla uczczenia rocznicy powstał utwór Kazimierz Wielki), sprawy Targowicy (pamflet polityczny Forma prawdziwego wolnego rządu przez konfederację targowicką ułożona [...]), dzieje Polski (Dzieje panowania Zygmunta III – na wniosek uchwały Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk), wizerunki polskich rycerzy i królów, ich świetność (Śpiewy historyczne), postać Kościuszki, bitwa pod Racławicami (Pochwała Kościuszki).
Czynnie działał w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk. Napisał odezwę dyktatorską Chłopickiego, został prezesem Komitetu Śledczego badającego papiery tajnej policji, redagował jej odezwy, formułował koncepcję naczelnych władz rewolucji. Teksty Niemcewicza były wysoko oceniane przez współczesnych. Niemcewicz przetrwał do dziś także jako pamiętnikarz, wnikliwie obserwujący i oceniający, zaangażowany w ważne wydarzenia w kraju.
______________________
Źródła:
- Tekst:
Beata Walęciuk-Dejneka – biogram J.U.Niemcewicza
na stronie Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu
[ http://ptta.pl/pef/pdf/n/niemcewiczj.pdf ]
- Portret:
Władysław Barwicki (1865-1933): „Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841)”
„Gwiazdy myśli polskiej – 36 portretów rysowanych przez Wł. Barwickiego” - Zeszyt 1.
Nakład i własność Litografii A Jarzyńskiego, Lublin 1917.
______________________
Dla krzemieniewo.net tekst
tekst skrócił, nieznacznie zmienił
i wypisał: Leonard Dwornik
Franciszek Morawski „RYS Z ŻYCIA NIEMCEWICZA” – wspomnienie o pobycie Niemcewicza w Warszawie po powrocie z Ameryki.
Franciszek Morawski „O PRZYJAŹNI NIEMCEWICZA” – sześciowiersz z listu do Andrzeja Edwarda Koźmiana.
Julian Ursyn Niemcewicz „PODRÓŻE HISTORYCZNE PO ZIEMIACH POLSKICH MIĘDZY ROKIEM 1811 A 1828 ODBYTE” – fragment opisujący podróż z Wrocławia do Poznania przez Ziemię Leszczyńską w 1821 roku.
Julian Ursyn Niemcewicz „POGRZEB KSIĘCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO” – pienie żałobne.
Julian Ursyn Niemcewicz „GĘŚ I OSIOŁ” – bajka, do której aluzję uczynił Franciszek Morawski w swej bajce „Osioł i poeta”.
Julian Ursyn Niemcewicz „MAŁPA I LAMPART” – bajka, której fabułę wykorzystał Franciszek Morawski w swej bajce „Lampart i Małpy” (niedrukowanej do 2017 r.).
Julian Ursyn Niemcewicz „SROKA I SZCZUR” – ostatnia jego bajka.
Julian Ursyn Niemcewicz „OSTATNIE SŁOWA DO ZIOMKÓW MOICH” – wydane we Lwowie 1833.
Relacja z ostatnich dni życia i z pogrzebu Niemcewicza na obczyźnie – wypis z leszczyńskiego „PRZYJACIELA LUDU” z 1841 roku.
|
